De taal en het materiaal van werkgeluk
De ontwikkeling van nieuwe werkgeluk-materialen voor het onderwijs
Werkgeluk; een woord dat niet meteen de wenkbrauwen doet fronzen en eenvoudig genoeg klinkt, maar in de praktijk toch moeilijk te vatten lijkt. Iedereen kan er zich een beeld bij vormen, maar zodra we het willen omzetten in werkbare taal of actie, riskeert het als zand door de vingers te glippen, zo dreigt het een leeg of ‘zin-loos’ concept te worden.
Vaak wordt ten onrechte gedacht dat werkgeluk betekent dat je je 24/7 euforisch en blij voelt op het werk. Dat is niet realistisch, evenmin wenselijk, en schept verkeerde verwachtingen (De Prins, 2023). Wat we wél nodig hebben, is een taal die helpt om de gelaagdheid en omvattendheid van werkgeluk te benoemen, te begrijpen én bespreekbaar te maken– als een kompas dat richting geeft, zonder te vervallen in clichés of simplificaties.
Die taal hebben we gezocht én gevonden in het HOWEST praktijkonderzoek Kapitein Werkgeluk, en dankzij de steun van Provincie West-Vlaanderen kunnen we in 2025 de inzichten uit dit project vertalen naar praktische materialen voor het onderwijs. Geen kant-en-klare oplossingen, maar materialen die motiveren om aan de slag te gaan met het thema én de ruimte laten voor de eigen context, afgestemd op de unieke noden, uitdagingen en dromen van elk schoolteam en elke schoolomgeving.
De kracht van taal en beeld: de 2 centrale uitgangspunten van de materialen
Taal
Taal is een krachtig middel om grip te krijgen op onze leef- en belevingswereld. Ze helpt ons niet enkel om dingen te benoemen, maar ook om ze te ordenen, te begrijpen en te delen. Zo stelt taalexpert Freek Van de Velde dat taal “het favoriete werktuig” is van de mens voor reflectie, begrip en verbinding:
“Het individu drukt z’n stempel op de taal, maar de taal drukt ook z’n stempel op het individu.”
– Freek Van de Velde (2024, p. 119)
Ons brein is voortdurend bezig met dit ordenen van ervaringen, veelal door gebruik van metaforen. Zoals George Lakoff en Mark Johnson (1980) al stelden in hun boek ‘Metaphors We Live By’, zijn metaforen geen versiering van taal, maar fundamenten van ons denken. Daarom ook de keuze voor “Kapitein Werkgeluk” als verwijzing naar de ontelbare metaforen in onze Nederlandse taal afkomstig uit de scheepsvaart; historisch een belangrijke bron van welzijn en welvaart. Zo gaan we met iemand in zee, proberen we de boot niet te missen, houden we mensen aan boord, maken schoon schip of streven we ernaar om op koers te varen, met wind in de zeilen. Even grasduinen door je ‘taal-arsenaal’ en je komt snel op meer dan 100 van dergelijke uitdrukkingen. Het is duidelijk dat deze, maar ook andere, metaforen veel gebruikt en erg ondersteunend zijn; ze helpen complexe ervaringen inzichtelijk te maken door de vergelijking te maken met iets anders.
Beeld
Maar taal is ook ontoereikend. Sommige dingen laten zich moeilijk(er) vatten in woorden, zeker in het geval van gevoelige of gelaagde thema’s. In deze gevallen kan beeld de brug slaan om tot gevatte taal te komen; beelden helpen om naar de diepte te graven, het denken te verruimen en te duiden waar woorden ontbreken (Byttebier, 2012).
Daarom dat in de materialen ook centraal gebruik wordt gemaakt van beeld en verbeelding. Niet als ‘creatief extraatje’ en omdat het leuk is, maar als noodzakelijke component om tot de kern van het gevoel werkgeluk te komen. Hiermee begeven we ons onderzoeksmatig op wat gladder ijs, zoals ook beelddenker Kasper Bormans stelt; “het gebruik van beeld en verbeelding kan op weerstand botsen, alsof het enkel thuishoort in de leefwereld van kinderen, terwijl uiteindelijk elke beweging en handeling start vanuit inlevingsvermogen” (persoonlijke communicatie, 11 december 2024). “En toch: onderzoek toont aan dat veel wetenschappelijke doorbraken net ontstaan zijn in koortsdromen, in een toestand waarin het brein eigenlijk onderpresteert en oververhit is en je vrij durft te dromen en associëren” (Freek van De Velde persoonlijke communicatie, 18 november 2024). Dat vrij durven bewegen, associëren en verbeelden, is precies waartoe we met onze materialen willen uitnodigen – met aandacht voor de vertaling naar eigen werking en realiteit.
Een try out met het onderwijs
Op 28 april 2025 legden we de conceptversies van onze materialen (i.e. De Taalvinder en de Navigatiekaart Werkgeluk) voor aan diverse stakeholders uit het onderwijs. Aanvangsbegeleiding, leerkrachten, directie, onderwijsondersteuners, docenten uit de lerarenopleiding, … werden allemaal uitgenodigd om als co-editors de materialen verder vorm te geven. In totaal brachten we 13 onderwijsprofessionals samen.
De materialen werden enthousiast onthaald; “Hiermee ga ik graag aan de slag in de aanvangsbegeleiding op mijn school”, “Deze materialen zijn een meerwaarde voor zowel startende als ervaren leerkrachten” en “Ik zie heel wat kansen om werkgeluk bespreekbaar te maken bij startende leerkrachten via de intervisiemomenten”. Met als absolute meerwaarde dat ze ruimte bieden voor autonomie: leerkrachten, teams, directie en scholengroepen kunnen ze gebruiken. Het centrale uitgangspunt; het vinden van de taal van werkgeluk, speelt namelijk een rol voor al deze actoren.
De materialen sluiten daarenboven aan bij de bestaande visie van de motivatietheorie, dat reeds geïntegreerd is in het beleid van veel scholen, en is er een concrete uitwerking van. Scholen kunnen er eenvoudig mee aan de slag, als een laagdrempelige eerste stap om werkgeluk vast te grijpen en er hun verdere beleid mee te voeden.
In de volgende weken en maanden worden de conceptversies verder uitgewerkt en wordt met partners uit het onderwijsveld bekeken hoe zoveel mogelijk scholen te bereiken om vanaf volgend schooljaar met deze materialen aan de slag te gaan.
Stay tuned!
Referenties:
Byttebier, I. (2012). Creativiteit Hoe?Zo! Lannoo Meulenhoff - Belgium.
De Prins, P. (2023). Wees voorzichtig met de term werkgeluk. Op 4 juni 2024 gedownload van https://blog.antwerpmanagementschool.be/nl/wees-voorzichtig-met-de-term-werkgeluk
Lakoff, G., & Johnson, M. (1980). Metaphors we live by. University of Chicago Press.
Van de Velde, F. (2024). Wat taal verraadt: Een kleine geschiedenis van brein tot beschaving. Lannoo Meulenhoff - Belgium.
Expertinterview met Freek Van de Velde, 18.11.2024.
Expertinterview met Kasper Bormans, 11.12.2024.
Verslag geschreven door projectmedewerkers Laura De Blaere en Sarah Daniels - © 2025 Kapitein Werkgeluk - Howest
